Jan Szczepański (socjolog)

---

Życiorys

Jan Szczepański, wybitny socjolog, przyszedł na świat w 1913 roku w Ustroniu, które znajduje się na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Był blisko związany z Janem Wantułą, będąc jego synem chrzestnym. Jego edukacja obejmowała studia z zakresu filozofii oraz socjologii, a następnie obronił pracę doktorską na Uniwersytecie Poznańskim. Po zakończeniu studiów, przez pewien czas pełnił funkcję starszego asystenta pod okiem Floriana Znanieckiego.

W czasie II wojny światowej zmuszony był do pracy przymusowej w Niemczech. Po wyzwoleniu, w latach 1945–1970 związał się z Uniwersytetem Łódzkim, gdzie początkowo pracował jako starszy asystent, a już w 1952 roku uzyskał tytuł profesora. Od 1952 do 1956 posiadał prestiżową funkcję rektora tej uczelni.

Jako sygnatariusz Listu 34 oraz listu do „The Times”, Jan Szczepański wyraził kontrowersyjne przekonanie o braku represji w Polsce, co miało na celu zdyskredytowanie Radia Wolna Europa. W okresie 1966-1970 służył jako przewodniczący Międzynarodowego Stowarzyszenia Socjologicznego (ISA).

Od 1957 roku pracował także w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, gdzie z powodzeniem pełnił liczne funkcje kierownicze, w tym kierował Zakładem Podstawowych Badań Socjologicznych (1957–1968) oraz był dyrektorem Instytutu (1968–1970). Dodatkowo, przez wiele lat przewodniczył Radzie Naukowej Instytutu oraz prowadził wykłady w Wojskowej Akademii Politycznej im. Feliksa Dzierżyńskiego.

W 1970 roku został członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk (uprzednio jako członek korespondent od 1964), a także przyjęto go do American Academy of Arts and Sciences oraz Fińskiej Akademii Nauk i Literatury, a od 1975 roku również do National Academy of Education w Stanach Zjednoczonych. W latach 1969-1980 zasiadał w prezydium Polskiej Akademii Nauk, a w latach 1971-1973 pełnił funkcję przewodniczącego Komitetu Ekspertów, odpowiedzialnego za opracowanie Raportu o Stanie Oświaty w Polsce.

W 1974 roku Jan Szczepański otrzymał nagrodę państwową I stopnia. Działalność społeczna była mu bliska – w 1981 roku współtworzył Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci, później sprawował funkcję przewodniczącego oraz honorowego przewodniczącego tej instytucji. Był również aktywnym członkiem wielu organizacji i comitetów naukowych, takich jak Komitet Badań nad Zagadnieniami Społecznymi Polski Ludowej PAN, czy Rada Redakcyjna „Przeglądu Socjologicznego”. W 1981 roku stał na czele Komitetu do wydania dzieł wybranych Józefa Chałasińskiego.

Również jego działalność polityczna była znacząca – w latach 1957–1961 oraz 1972–1985 zasiadał w Sejmie PRL, a jego aktywność obejmowała m.in. przewodnictwo Sejmowej Komisji Nadzwyczajnej podczas kryzysu w 1981 roku. Jako członek Rady Państwa wstrzymał się od głosu przy głosowaniu nad wprowadzeniem stanu wojennego, podkreślając brak czasu na zapoznanie się z dekretami.

Jan Szczepański przeszedł na emeryturę w 1982 roku, ale w późniejszych latach nadal pozostawał aktywny. Zasiadał w Radzie Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa Wojciechu Jaruzelskim oraz w Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w latach 1988-1990. W lutym 1989 roku został członkiem komisji, która zajmowała się upamiętnianiem ofiar represji stalinowskich.

Jego życiową partnerką była pisarka Nora Szczepańska. Jan Szczepański odszedł w 2013 roku, a jego ostatnie miejsce spoczynku to cmentarz ewangelicki w Ustroniu.

Wybrane odznaczenia i wyróżnienia

Jan Szczepański, znakomity socjolog, został uhonorowany doktoratami honoris causa przez kilka prestiżowych uczelni wyższych. Wśród nich znajdują się:

• Uniwersytet w Brnie (1969),
• Uniwersytet Łódzki (1973),
• Uniwersytet Warszawski (1979),
• Sorbona (1980),
• Uniwersytet Śląski (1985).

W dniu swoich 80. urodzin Jan Szczepański został uhonorowany tytułem Honorowego Obywatela Ustronia, co stanowiło pierwszy taki przypadek w historii tego miasta.

Oprócz doktoratów, Szczepański był laureatem wielu znaczących odznaczeń i wyróżnień, w tym:

• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1954),
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955),
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1964),
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1969),
• Order Budowniczych Polski Ludowej (1974),
• Komandoria Orderu Imperium Brytyjskiego (1977),
• Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski – przyznany na mocy decyzji prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego 2 listopada 1998 „w uznaniu wybitnych zasług dla nauki polskiej, za działalność publiczną i społeczną”,
• Order Uśmiechu,
• Złota Odznaka Trybuny Robotniczej (1973),
• Medal pamiątkowy Sejmu (1983),
• Nagroda im. Juliusza Ligonia (1988).

Jan Szczepański otrzymał także wiele innych odznaczeń, wyróżniających go zarówno w kraju, jak i za granicą.

Upamiętnienie

W kwietniu 2012 roku, w sercu Ustronia, odsłonięto pomnik poświęcony profesorowi Janowi Szczepańskiemu. Monument przedstawia go w chwili ciszy, siedzącego na ławce, z gazem wzrokiem skierowanym na przysiółek Brzezina, gdzie spędził swoje dzieciństwo.

Od 2014, Ustroń oraz Cieszyn współorganizują każdego roku konferencję naukową pod nazwą Wolna Szkoła Nauk Filozoficznych i Społecznych imienia profesora, która przyciąga wielu myślicieli i naukowców.

W centrum miasta, na ścianie Muzeum Ustrońskiego przy ulicy Hutniczej, znajduje się tablica pamiątkowa, która składa hołd jego wyjątkowej osobowości oraz wkładzie w rozwój socjologii.

Ustronie ma także swoją lożę wolnomularską, noszącą imię profesora. Nosi nazwę „Loża Doskonałości Nr 37 Jan Szczepański na Wschodzie Ustronia” i należy do Wielkiej Loży Kultury i Duchowości (Grande Loge des Cultures et de la Spiritualite), co podkreśla jego znaczenie także w kontekście duchowym.

W rehabilitacyjnej dzielnicy Ustronia, na Zawodziu, znajduje się Aleja imienia Jana Szczepańskiego, która biegnie tuż obok jego rodzinnego domu, będąc symbolicznym pomnikiem poświęconym jego pamięci i testamentowi intelektualnemu.

Najważniejsze prace

Jan Szczepański, jako wybitny socjolog, pozostawił po sobie niezwykle bogaty dorobek intelektualny. Jego kluczowe prace, które znacznie wpłynęły na rozwój socjologii w Polsce, obejmują:

• Inteligencja i społeczeństwo (1957),
• Socjologia. Rozwój problematyki i metod (1961),
• Elementarne pojęcia socjologii (1963),
• Socjologiczne zagadnienia wyższego wykształcenia (1963),
• Zagadnienia socjologii współczesnej (1965),
• Problemy i perspektywy szkolnictwa wyższego w Polsce, tom 146 serii wydawniczej Omega (1969),
• Przemysł i społeczeństwo w Polsce Ludowej (1969),
• Polish Society (1970),
• Odmiany czasu teraźniejszego (1971),
• Rozważania o Rzeczypospolitej (1971),
• Dopóki trawa rośnie, dopóki rzeki płyną. Dzieje plemienia Czejenów 1835–1880 (Wydawnictwo „Czytelnik”, Warszawa 1972),
• Raport o stanie oświaty (1973),
• Refleksje nad oświatą (1973),
• Zmiany społeczeństwa polskiego w procesie uprzemysłowienia (1974),
• Szkice o szkolnictwie wyższym, tom 293 serii wydawniczej Omega (1976),
• Badania nad wzorami konsumpcji (1977),
• Sprawy ludzkie (1978) – za którą otrzymał Nagrodę Miesięcznika „Odra”,
• Konsumpcja a rozwój człowieka (1981),
• Zapytaj samego siebie (1983),
• Korzeniami wrosłem w ziemię (1985),
• O indywidualności (1985),
• Polska wobec wyzwań przyszłości (1987),
• Polskie losy (1993),
• Wizje naszego czasu (1995).

Wymienione dzieła ukazują szeroki zakres podejmowanych przez niego tematów oraz głębokie zrozumienie zjawisk społecznych. Jan Szczepański z pewnością pozostaje jedną z najważniejszych postaci w polskiej socjologii.

---

Oceń: Jan Szczepański (socjolog)

---